Бахшида ба 80-солагии Ғалаба
«Нагузоред, ки дуди марговари ҷанг осмони софро тирагун созад»
Аз китоби маҳбаси Освенсим
Дар солҳои 40-уми асри ХХ инсоният ба имтиҳони ҷиддии ҳаёт ё марг рӯ ба рӯ гашт. Ин имтиҳон Ҷанги Бузурги Ватанӣ буд, ки ибтидои он Ҷанги дуюми ҷаҳон ба ҳисоб мерафт. Ҷанги дуюми ҷаҳон аз 1-уми сентябри соли 1939 то 2-юми сентябри соли 1945 идома ёфта, дар он 72 давлат иштирок дошт, ки дар ҳудуди 40 давлат амалиётҳои ҷангӣ сурат мегирифтанд.
Дар тӯли 2220 рӯзи Ҷанги дуюми ҷаҳон тақрибан 50–55 миллион нафар ба ҳалокат расиданд, ки аз ин шумора 41 миллион 979 ҳазор нафар шаҳрвандони шӯравӣ буданд. Аз тарафи Германияи фашистӣ 9 миллион ва бо иттифоқчиёнаш 13,6 миллион нафар ҳалок шудаанд.
Ҷанги Бузурги Ватанӣ, ки аз 22-юми июни соли 1941 оғоз ёфта, то 9-уми майи соли 1945 бо пирӯзии Иттиҳоди Шӯравӣ анҷом ёфт, қисми ҷудонашавандаи Ҷанги дуюми ҷаҳон мебошад. 93 фоизи амалиётҳои низомии Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар ҳудуди СССР ва танҳо 7 фоиз дар ҳудуди Германия сурат гирифтааст. Аз 1418 рӯзи ҷанг, ҳамагӣ 99 рӯз дар ҳудуди Германияи фашистӣ гузаштааст.
Дар ин ҷанг, инсоният ба талафоти зиёди ҷонӣ ва маънавӣ дучор гардид. Ғайр аз талафоти бевосита дар майдонҳои ҷанг, аз 12 то 16 миллион нафар асирони низомӣ дар зиндонҳои фашистӣ ба ҳалокат расидаанд. Баъди ғалаба ва забти Германия, 5 миллион асир аз маҳбасҳо озод ва 2,6 миллион маъюб сабти ном гардиданд.
Яке аз аввалин қурбониёни маъруфи ин маҳбасҳо, Яков Ҷугашвилӣ — фарзанди нахустини Иосиф Сталин, буд, ки дар зиндони Заксенхаузен ҳалок гардид. Имсол аз зодрӯзи ӯ 118 сол пур мешавад.
Барои шикастани рӯҳи озодихоҳонаи мардумони ишғолшуда ва рабудани ақлу иродаи озод, Германияи фашистӣ шабакаи лагерҳои консентратсионӣ ва зиндонҳои марг таъсис дод, ки дар онҳо миллионҳо нафар ба қатл расонида шуданд. Ба иттилои муътамад, шумораи чунин лагерҳо то ба 50 мерасид. Мо тавонистем маълумоти муфассалро дар бораи 12-тои онҳо ҷамъоварӣ намоем, ки дар зер оварда мешаванд:
1. Бабий Яр
Бабий Яр — маҳалле аст, ки дар шимолу ғарбии канораи шаҳри Киев ҷойгир буда, моҳи сентябри соли 1941, баъди забти шаҳри Киев аз ҷониби неруҳои фашистии Олмон, ба макони қатли омми аҳолии осоишта табдил дода шуд. Дар ин ҷо аз 50 то 70 ҳазор нафар, асосан аҳолии яҳудитабор ба қатл расонида шуданд. Танҳо дар таърихи 29 сентябри соли 1941, немисҳо дар ин макон 6 000 нафар — яҳудиён, лӯлиҳо ва сарбозони асири Шӯравиро паронданд. Куштори Бабий Яр яке аз мудҳиштарин ва ваҳшиёнатарин қатли омм дар ҷараёни Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба ҳисоб меравад.
2. Лагери Саретский
Дар лагери Саретский, ки барои нигоҳдории коммунистҳо, комсомолон, пинҳонкорон ва дигар шаҳрвандони Шӯравӣ сохта шуда буд, давоми як соли фаъолият беш аз 100 ҳазор нафар асир ба қатл расонида шуданд. Айни ҳол дар ҷои ин қатлгоҳ лавҳаи ёдгорӣ ба хотири шаҳидони он рӯзҳо бунёд шудааст.
3. Бухенвальд
Бухенвальд — лагери консентратсионии фашистӣ, ки солҳои 1937–1945 дар наздикии шаҳри Ваймари Германия амал мекард. Дар муддати 8 соли мавҷудияташ, 239 ҳазор асир ба қайд гирифта шуданд ва 59 ҳазор нафари онҳо ба қатл расиданд. 8 феврали соли 1938 дар дохили лагер шиканҷагоҳе бо номи “бункер” сохта шуд. 1 майи соли 1938 маҳбусони яҳудӣ ҷудо карда шуданд. Дар ҳамин моҳ бемориҳои сироятӣ, аз ҷумла домана ва исҳоли хунин паҳн гардид. То охири соли 1939, аз 11 807 маҳбус 1 235 нафар бар асари беморӣ, шиканҷа ва гуруснагӣ фавтиданд. Аз соли 1940 сар карда, дар Бухенвальд мурдаҳоро дар бинои махсус (крематория) месузонданд. Дар ин лагер инчунин таҷрибаҳои бераҳмонаи тиббӣ мегузаронида мешуданд, ки дар натиҷа теъдоди зиёди маҳбусон бо азоб ҳалок мешуданд.
18 августи соли 1944 сарвари Ҳизби Коммунисти Германия Эрнст Тельман дар ин ҷо ба таври ваҳшиёна ба қатл расонда шуд. Новобаста ба назорати сахт, гурӯҳҳои пинҳонии муқовимат амал мекарданд. 12 апрели соли 1945 Бухенвальд аз ҷониби Армияи Иёлоти Муттаҳида озод карда шуда, 20 ҳазор асир, аз ҷумла 900 кӯдак, раҳо гардиданд. Соли 1958 дар ҳудуди ин лагер маҷмааи ёдгорӣ бунёд ёфт.
4. Дахау
Дахау аввалин лагери консентратсионии фашистии Германия аст, ки аз соли 1933 то 1945 фаъол буд ва дар наздикии шаҳри Дахау, иёлати Бавария ҷойгир буд. Дар давраи Ҷанги дуюми ҷаҳонӣ дар ин лагер намояндагони халқҳои гуногун, аз ҷумла яҳудиён, лӯлиҳо, беморони рӯҳӣ ва асирони ҳарбие, ки зидди тартиботи фашистӣ мебаромаданд, нигоҳ дошта мешуданд.
Дар маҷмӯъ, дар ин лагер 250 ҳазор асир аз 24 кишвари Аврупо маҳбус буданд. Аз ин шумора 70 ҳазор нафар ба таври бераҳмона — бо роҳи гази заҳрнок ва сӯзонидан — ба қатл расидаанд. Аз миёни онҳо 12 ҳазор шаҳрвандони Иттиҳоди Шӯравӣ буданд. Асирони ҳарбӣ дар дохили лагер ҳаракатҳои зидди фашистӣ ба роҳ монда, ба маҷрӯҳон ёрӣ мерасониданд. Онҳо бо дигар лагерҳо низ робита доштанд. Лагери Дахау соли 1945 аз ҷониби Армияи Шӯравӣ озод карда шуд. Баъдан, соли 1960 дар ин макон лавҳаи ёдгорӣ ба хотири қурбониён гузошта шуд.
5. Заксенхаузен
Заксенхаузен — лагери консентратсионии фашистӣ, ки солҳои 1936–1945 дар 30 км наздикии шаҳри Берлин фаъолият мекард. Дар ин лагер 200 ҳазор нафар аз 27 кишвари Аврупо маҳбус шуда буданд ва 100 ҳазор нафари онҳо ба қатл расиданд. Дар ин ҷо намояндагони ҳаракати коммунистӣ ва дигар шахсиятҳои намоён низ нигоҳ дошта мешуданд. Заксенхаузен 55 филиал дар дигар шаҳрҳо дошт.
Маҳбусон дар заводҳои металлургӣ ва ҳавопаймосозӣ дар шароити вазнини ғайриинсонӣ кор мекарданд. Намудҳои гуногуни қатл — заҳр, моддаҳои газӣ, таҷрибаҳои тиббӣ ва дигар усулҳои бераҳмона — дар ин макон истифода мешуданд. Тирамоҳи соли 1941 дар ин лагер ҳамоиши русӣ баргузор гардида, бо баҳонаи муоинаи тиббӣ 12 ҳазор асирони ҳарбии Шӯравӣ аз пушти сар паронда шуданд.
Бо вуҷуди ҳама гуна тартиботи шадид, ҳаракатҳои пинҳонии зиддифашистӣ дар дохили лагер амал мекарданд. 21 апрели соли 1945, бо наздик шудани Армияи Шӯравӣ, 33 ҳазор маҳбус зери ҳимояи қисми низомии СС ба соҳили баҳри Балтика интиқол дода шуданд. 27 апрели соли 1945 озодсозии лагер оғоз ёфт. Немисҳо кӯшиши кӯчонидани маҳбусонро доштанд, аммо бо расидани аскарони Шӯравӣ лагер озод карда шуд.
Дар ҳамин лагер фарзанди нахустини Иосиф Сталин — Яков Ҷугашвили — асир будааст.
6. Таърихи фоҷиабори Яков Ҷугашвили
Яков Иосифович Ҷугашвили 30 марти соли 1907 дар шаҳри Боку таваллуд шудааст. Ӯ фарзанди ягонаи ҳамсари аввалини И. В. Сталин — Екатерина (Кето) Сванидзе мебошад. Пеш аз оғози ҷанг Яков Академияи Артиллериро хатм намуд ва бидуни машварат бо падар, танҳо тавассути телефон, ба фронт рафт.
27 июни соли 1941, лейтенанти калон Яков ҳамчун командири батареяи 14-уми полки артиллерӣ ба майдони ҷанг баромад. Пас аз се ҳафтаи ҷанг, батареяи ӯ 4 июл дар муҳосира монд ва 16 июл маҷбур ба таслим шуд.
Ду маротиба кӯшиши озод кардани Яков аз ҷониби гурӯҳи «Смерш» ноком монд, зеро ӯ ин пешниҳодро напазируфт. Тирамоҳи соли 1941 ӯро ба Берлин барои бозпурсӣ бурданд, аммо натиҷае ба даст наомад.
Аввали соли 1942 Яков ба лагери асирони ҷангии «Афлаг XIII-Д» дар Ҳамелбург интиқол ёфт, баъд аз ду моҳ ба маҳбаси Любек ва ниҳоят охири соли 1942 дубора ба Берлин оварда шуд. Феврали соли 1943 Яковро ба лагери Заксенхаузен интиқол доданд, ки дар он ҷо писари сарвари Ҳизби Коммунисти Франсия Леон Блюм ва хоҳарзодаи Уинстон Черчилл низ маҳбус буданд.
Дар он шабу рӯзҳо пешниҳоди иваз кардани Яков бо фелдмаршал Паулюс, ки дар муҳорибаи Сталинград асир афтода буд, ба миён омад. Аммо Иосиф Сталин ин пешниҳодро рад карда, гуфта буд:
«Ман на фарзанди шахсӣ, балки фарзандони халқи Шӯравиро дорам» ва «Мо асирони ҳарбӣ иваз намекунем, мо хоинони Ватан надорем».
14 апрели соли 1943 Яков Ҷугашвили бо сабабҳои то имрӯз номаълум дар лагери Заксенхаузен ба қатл расидааст. Гумон меравад, ки ӯ ё барои сарпечӣ аз фармони посбон ё ҳангоми кӯшиши фирор, ки тавассути симхорҳои барқдор ҳифз мешуд, ҳалок шудааст.
Соли 1961 дар ҳудуди Заксенхаузен маҷмааи ёдгорӣ ба хотири қурбониёни он давра бунёд карда шуд.
5. Майдонек — яке аз лагерҳои консентратсионии фашистии Германия мебошад, ки дар солҳои 1941–1944 дар ҳудуди ишғолшудаи Лаҳистон, дар наздикии шаҳри Люблин бунёд гардида буд. Ин лагер дорои 10 шӯъба буда, барои収кунии аз 20 то 50 ҳазор нафар маҳбус пешбинӣ шуда буд, вале аллакай соли 1942 дар он 250 ҳазор нафар нигаҳдорӣ мешуданд. Дар Майдонек асосан асирони ҳарбӣ ва аҳолии шаҳрҳои ишғолгардидаи Аврупо ҳабс карда мешуданд.
Мувофиқи маълумоти Суди ҳарбии Нюрнберг, дар ин лагер беш аз 1,5 миллион нафар асир ба қатл расонида шудаанд. Дар дохили лагер таҳти роҳбарии генерали Шӯравӣ Т.Я. Новиков гурӯҳи махфии муқовимат амал мекард, ки бо лагери асирони Моутхаузен, ки дар он генерал Д.М. Карбышев нигаҳдорӣ мешуд, алоқа дошт.
24 июли соли 1944 лагери Майдонек аз ҷониби Қувваҳои Мусаллаҳи Иттиҳоди Шӯравӣ озод карда шуд.
6. Моутхаузен — лагери консентратсионии фашистони немис, ки солҳои 1938–1945 дар наздикии шаҳри Моутхаузени Австрия мавҷуд буд. Ин лагер асосан барои маҳбусони ҳарбӣ сохта шуда, дар давраи фаъолияташ беш аз 335 ҳазор асир аз 15 кишвари гуногун нигаҳдорӣ мешуданд. Дар натиҷаи шиканҷаву озори гӯшношунид зиёда аз 110 ҳазор нафар, аз ҷумла 32 ҳазор шаҳрванди Шӯравӣ ба ҳалокат расиданд.
Шаби 2 ба 3 феврали соли 1943, 419 нафар маҳбусон аз ин лагер кӯшиши фирор карданд, вале танҳо 10 нафари онҳо зинда монданд. Дар ҳамин лагер, генерали Шӯравӣ Дмитрий Михайлович Карбышев 18 феврали соли 1945, дар синни 64-солагӣ, ба таври ваҳшиёна ба ҳалокат расид. Ӯро бо оби хунуки шланги мошини оташхомӯшкунӣ дар ҳавои сарди 40-дараҷаӣ шустанд, ки дар натиҷа ях баста, фавтид.
Пас аз ҷанг, ба ӯ унвони Қаҳрамони Иттиҳоди Шӯравӣ дода шуд. Ӯ аз соли 1938 профессор ва соли 1941 доктори илмҳои ҳарбӣ буд. Соли 1962 дар ҳудуди лагери собиқи Моутхаузен ба ифтихори ӯ ҳайкал гузошта шуд.
7. Освенсим (Аушвиц) — лагери марги фашистони немис, ки солҳои 1940–1945 дар ҳудуди Лаҳистон, дар шаҳри Освенсим амал мекард. Дар ин лагер ҳамзамон то 250 ҳазор нафар маҳбус нигоҳ дошта мешуданд. Освенсим дорои камераҳои газӣ ва печҳои крематорӣ буд ва ҷойи қатли умумии беш аз 4 миллион нафар шаҳрвандони Шӯравӣ, Лаҳистон, Югославия, Чехословакия, Фаронса ва дигар кишварҳо ҳисобида мешавад.
Тирамоҳи соли 1944 дар лагер шӯриши калон ба вуқуъ пайваст, ки бо ваҳшонияти бемисл саркӯб гардид. 27 январи соли 1945 лагер аз тарафи Артиши Сурх озод карда шуд ва ҳазорҳо маҳбус наҷот ёфтанд. Соли 1947 дар ҳудуди он осорхона ташкил гардид.
Дар байни 27 нафаре, ки аз ин маҳбас фирор намуданд, шаҳрванди тоҷик Неъматулло Қобилов (рақами шахсӣ 9995) низ шомил буд. Дар Освенсим мӯи сари занонро тарошида, ба корхонаҳои бофандагӣ ҳамчун ашёи хом мефиристоданд ва аз хокистари устухони одамон нуриҳои минералӣ истеҳсол мекарданд.
Ҳангоми озодсозии лагер, 7 тонна мӯи инсон, 99 992 ҷуфт сару либоси кӯдакона ва ашёи дигари шахсии маҳбусон кашф карда шуд.
8. Равенсбрюк — лагери занонаи фашистии Германия, ки солҳои 1936–1945 фаъолият дошт. Дар ин лагер беш аз 132 ҳазор зан аз 23 кишвари ҷаҳон нигаҳдорӣ мешуданд. Давомнокии миёнаи ҳаёти маҳбусон дар ин ҷо ҳамагӣ 9 моҳ буд. Дар маҷмӯъ, 93 ҳазор нафар, ки бештари онҳо кӯдакон буданд, дар ин маҳбас шиканҷа ва нобуд гардиданд.
30 апрели соли 1945 се ҳазор ва 1 майи ҳамон сол 20 ҳазор маҳбус аз ин лагер озод карда шуданд. Соли 1959 дар ҷои лагери собиқ комплекси меъморӣ ва лавҳаи ёдгории шаҳидон бунёд гардид. Лагери занонаи дигар бо номи «Буга» низ мавҷуд буд.
9. Саласпилс — лагери консентратсионӣ, ки дар 17 км шарқи роҳи оҳани Рига–Огре (Латвия) ҷойгир шуда буд. Дар давраи Ҷанги Бузурги Ватанӣ фашистон ин лагерро барои маҳви оммавии маҳбусон бунёд намуданд. Тибқи маълумот, дар ин ҷо беш аз 100 ҳазор нафар ба қатл расонида шудаанд. Соли 1967 дар ҷойи лагери собиқ комплекси ёдгории меъморӣ ва осорхона таъсис дода шуд.
10. Треблинка — лагери марги фашистии Германия дар наздикии стансияи роҳи оҳани Треблинка (Полша) воқеъ буд. Треблинкаи I (солҳои 1941–1944) ҳамчун лагери меҳнатӣ шинохта мешуд ва дар он тақрибан 10 ҳазор нафар ба ҳалокат расиданд.
Дар Треблинкаи II, ки солҳои 1942–1943 ҳамчун лагери маҳв фаъолият дошт, тақрибан 800 ҳазор нафар маҳбус кушта шуданд. Лагер соли 1944 аз ҷониби Артиши Шӯравӣ озод карда шуда, баъдтар дар он макон ҳайкали ёдгорӣ ва қабристони рамзӣ бунёд гардид.
11. Хатин — деҳае дар ноҳияи Логойски Ҷумҳурии Белорус мебошад, ки соли 1943 аз ҷониби фашистон ба коми оташ кашида шуд. Дар ин фоҷиаи мудҳиш 149 нафар аҳолии осоишта, аз ҷумла 76 кӯдак, зинда сӯзонда шуданд. Танҳо як нафар аз ин қатли ом ба таври мӯъҷиза зинда монд.
Соли 1969 дар ин макон комплекси ёдгории бузурги меъморӣ бо номи «Зангулаҳои Хатин» бунёд гардид, ки рамзи ҷовидонаи фоҷиаи инсоният ба шумор меравад.
12. Сугамо — маҳбаси разведчии машҳури Шӯравӣ
Яке аз зиндонҳои номдори Япония, ки дар он разведчии шуҷоъ ва машҳури Иттиҳоди Шӯравӣ Рихард Зорге (бо номи рамзии «Рамзай») нигаҳдорӣ мешуд, маҳбаси Сугамо буд. Рихард Зорге 4 октябри соли 1895 дар шаҳри Боку ба дунё омада, чун разведчии ботаҷриба ва кордони Шӯравӣ машҳур гаштааст. Ӯ 18 октябри соли 1941 зимни иҷрои вазифаҳои махсуси ҷосусӣ дар Япония боздошт шуда, бо ҳамроҳии якчанд ҳамкораш то соли 1944 таҳти шиканҷаи шадид қарор дошт. Зорге 7 ноябри соли 1944 ба қатл расонида шуд.
Соли 1964, баъди 20 соли маргаш, ба ӯ унвони баланди Қаҳрамони Иттиҳоди Шӯравӣ дода шуд. Дар болои қабраш, ки соли 1966 сабт гардид, навиштаҷоти «Герой Советского Союза Рихард Зорге» ҳаккокӣ шудааст. Ӯ бо номҳои «Рамзай», «Фикс» ва «Инсон» маълумотҳои муҳими ҳарбиро ба сардори разведкаи «СМЕРШ»-и СССР А.М. Абакумов ирсол менамуд.
13. Лагери Сабибор — рамзи зулму ваҳшонияти фашизм
Яке аз лагерҳои даҳшатноки марг, ки аз ҷониби режими фашистӣ дар қаламрави Полша (дар деҳаи Сабибор) 15 апрели соли 1942 ташкил шуда буд, маҳз лагери Сабибор мебошад. Дар тӯли 517 рӯзи мавҷудияти худ, дар ин ҷо 250 ҳазор яҳудӣ ба қатл расонида шуданд. Ба ин лагер яҳудиён на танҳо аз Полша, балки аз Германия, Франсия, Чехословакия ва Иттиҳоди Шӯравӣ интиқол дода мешуданд.
Лагер дар канори ҷангал ва наздики роҳи оҳан ҷойгир буда, бо чор қабати симхори баланд (се метрӣ) иҳота гардида, байни қаторҳои сеюм ва чорум минагузорӣ шуда буд. Он ба се қисм тақсим мешуд: қисми аввал — ҷойи зист ва коргоҳи маҳбусон, қисми дуюм — анборҳо ва сартарошхона, қисми сеюм — камераҳои газӣ.
Камераи газии Сабибор, ки ба таври маккорона ҳамчун «ҳаммом» муаррифӣ мешуд, 800 нафарро дар як вақт ҷой медод. Дар зарфи 15 дақиқа маҳбусон ба ҳалокат мерасиданд. Ҷасадҳоро ба таҳхона андохта, баъдан тавассути вагонеткаҳо ба ҷангал интиқол медоданд.
Моҳи октябри соли 1943 дар лагер бо роҳбарии Леон ва лейтенанти артиши Сурх Александр Печерский шӯриш ба амал омад. Шӯришгарон 12 эсэсовиро нобуд намуда, фирор карданд. 80 нафар ҳангоми гузаштан аз симхор кушта шуданд, боқимондаҳо ба ҷангал паноҳ бурданд. Немисҳо 130 маҳбусро, ки дар шӯриш ширкат накарда буданд, баъдан ба қатл расониданд. Баъд аз шӯриш лагери Сабибор рӯзи 15 октябри соли 1943 баста шуд.
Мусо Ҷалил — шоири муқовимат ва рамзи ватандӯстӣ
Мусо Ҷалил (1906–1944), шоири маъруфи тотор ва Қаҳрамони Иттиҳоди Шӯравӣ (баъди маргаш, соли 1956), соли 1941 ба сафи муҳофизони Ватан пайваста, дар соли 1942 зимни ҷанг маҷрӯҳ ва асир гашта, ба лагери Маобит интиқол ёфт. Ӯ ба гурӯҳҳои пинҳонкорон пайваста, бар зидди фашистон мубориза мебурд. Ашъори ӯ, ки дар маҳбас эҷод шудаанд, бо номи «Дафтари Маобит» машҳур гаштаанд.
Мусо Ҷалил ва 11 ҳамсафаш 25 августи соли 1944, соати 12:00 дар ҳабсхонаи Шпандау ба қатл расонида шуданд. Баъди маргаш соли 1948 бо Мукофоти давлатии СССР ва соли 1957 бо Мукофоти Ленин сарфароз гардид. Дар ҷараёни як вохӯрии умумииттифоқӣ дар Кремл 4 марти соли 1935 бо Иосиф Сталин, ӯ бо пионердухтари тоҷик Мамлакат Наҳангова шинос шуда, шеъре бо номи «Суруд дар васфи Мамлакат» навишт.
Юлиус Фучик — журналист ва рамзи озодӣ
Юлиус Фучик (1903–1943), аъзои фаъоли ҳаракати коммунистии Чехословакия, журналист ва мунаққиди шинохта, яке аз чеҳраҳои барҷастаи муқовимати зиддифашистӣ ба шумор меравад. Ӯ моҳи апрели соли 1942 аз ҷониби гестапо боздошт шуда, соли 1943 дар Германия ба қатл расонида шуд.
Фучик дар маҳбаси Понкратсии шаҳри Прага китоби машҳури «Гуфтор пеш аз қатл»-ро навишт. Ӯ солҳои 1930, 1934–1936 ба Иттиҳоди Шӯравӣ сафар карда, дар соли 1934 ба Тоҷикистон омада, аз ҳаёти пахтакорони водии Вахш боздид намуда, мақолаю очеркҳои арзишманд навишт. Баъди маргаш соли 1950 бо Мукофоти байналмилалии сулҳ сарфароз гардида, Иттиҳоди журналистони Чехословакия низ мукофоти ба номи ӯ таъсис дод. Дар Тоҷикистон низ совхози назди ноҳияи Дарвоз ба номи ӯ номгузорӣ шуда буд.
Ин ҳама намунаҳо ва шахсиятҳо барои инсоният дарси ибратанд, ки наслҳои имрӯз бояд аз онҳо сабақ гиранд. Мо бояд нагузорем, ки оташи ҷанг дигарбора осмони софро тира гардонад. Мардумони сарбаланди Иттиҳоди Шӯравӣ, бо дӯстию ҳамбастагии халқҳои бародар, ин вабои асрро паси сар намуда, роҳи озодиро ба наслҳои оянда боз намуданд.
Сафаров Холмат, номзади илмҳои таърих, дотсенти кафедраи таърихи халқи тоҷики Донишгоҳи давлатии Кӯлоб ба номи Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ