Ҷоизаи Нобелро олим, ихтироъкор ва соҳибкори Шветсия Алфред Нобел (1833-1896) дар васияти худ, ки 27-уми ноябри соли 1895 дар Париж навишта буд, таъсис додааст. Дар соли 1901 нахустин ҷоизаҳои ин бунёд эҳдо шуд. Маҳз ӯ тамоми сарвати худро ба ташкили хазина васият кардааст, ки маблағҳо аз он бояд ба онҳое тақдим карда шаванд, ки дар тӯли соли гузашта дар таърихи инсоният саҳми махсус гузоштанд. То соли 2020 117 ҷоиза дода шудааст, ки 16-тои он ба занон тааллуқ дорад. Танҳо 8 маротиба ҷоиза баргузор нашудааст: солҳои 1914, 1918, 1935, 1940, 1941, 1942, 1943.
Рӯйхати майдонҳо барои дастовардҳое, ки дар онҳо мукофотҳо дода мешаванд, Алфред Нобел ба таври возеҳ дар васиятномаи худ, ки вай дар соли 1895 навишта буд, номбар шудааст. Ин тибқи васияти ӯ, панҷ ҷоиза ба таври солона дар риштаҳои физика, химия, биология, адабиёт ва иқтисодиёт ба афроде дода мешавад, ки бештарин хидматро ба мардум карда бошанд. Шашумин ҷоиза, яъне ҷоизаи ёдбуди Нобелӣ илмҳои иқтисодӣ низ соли 1968, тавассути Бонки марказии Шветсия поягузорӣ шуд, ки албатта дар феҳристи ҷоизаҳои марбут ба бунёди Нобел ҷой надорад. Ҳоло андозаи Ҷоизаи Нобел дар давоми сол 1,05 млн евро ё 1,5$ млн долари амрикоиро ташкил медиҳад.
Дохил кардани баъзе соҳаҳо ба васият пурра аз ҷониби манфиатҳои шахсии Нобел фармон дода мешуд.
Сабабҳои эҳтимолии шомил накардани баъзе соҳаҳо ба рӯйхат аз он ҷумла математика, ки Нобел дар васияти худ таъин кардааст, ихтилофоти зиёдеро ба бор овард. Қисми зиёди муҳокима маҳз бо мавҷуд набудани математика дар васиятнома мебошад, ки Нобел онро бо Ҷоизаи сулҳ иваз кард. Мувофиқи як қатор ривоятҳои мавҷудбуда, ки ҷой надодани математика бо муносибатҳои шахсии Нобел бо математикони мушаххаси охири асри XIX пайваст мекунанд. Дар аксари ин ҳикояҳо математики швед Магнус Густав Миттаг-Леффлер, ки бо арӯси Нобел ё бо завҷааш муносибат доштанаш ва аз Нобел ӯро дур карданаш мебошад. Бо вуҷуди ин, ин ҳикояҳо далели мустанад надоранд.
Ҳоло ҳам барои риёзидонон ва ҳам барои намояндагони соҳаҳои дигари илм ва санъат, ки Нобел онҳоро аз таваҷҷӯҳи худ дур кардааст, чунин мукофотҳое ҳастанд, ки аз ҷиҳати мақом ва андозаи худ ба ҷоизаи Нобел нисбатан наздиканд. Барои математикҳо, ин пеш аз ҳама, ҷоизаҳои Ҳобил ва Филдс мебошанд.
Анушервон ИСОЕВ,
донишҷӯи соли 3-юми факултети физика ва математика