Самарқанд калимаи сермаъност ва дар худ хусусиятҳои хоси фарҳанги Шарқ, воқеаҳои таърихии ғанӣ ва мероси қадимиро таҷассум мекунад. Ин шаҳр яке аз марказҳои қадимии минтақаи мо ба шумор рафта, дар асрҳои миёна ба ҳайси маркази олами ислом ва пойтахти империяи Темур шинохта мешуд. Аввалин ёдгориҳои марбут ба Самарқанд дар солномаҳои таърихӣ ба қайд гирифта шудаанд.
Маълумоти аввалин дар бораи Самарқанд ба солҳои 329-328 то милод рост меояд. Таърихи Самарқанд баъдан барои муддати тӯлонӣ, қариб ҳазорсола, идома ёфта, дар баъзе давраҳо, ба сабаби шароити таърихӣ, ёд ва арзишҳои он аз хотирҳо фаромӯш мешуданд. Баъдтар маълумоти нав оид ба Самарқанд дар сарчашмаҳои таърихии солҳои 30-юми асри VII то милод сабт шудааст, ҳарчанд дар ин марҳила Самарқанд дар саҳифаҳои таърих он қадар муҳим зикр намешуд.
Дар тобистони соли 329 то милод, урдуи ғоратгаронаи Искандари Макдунӣ аз рӯди Окс (Амударё) гузашта, вориди қаламрави Суғд гардид. Нагузашта онҳо ба пойтахти Суғдиён — шаҳрие, ки юнониён онро «Мароқанд» меномиданд, ҳуҷум бурданд. Аммо номи аслии ин шаҳр Самарқанд буд. Юнониён мувофиқи тасаввуроти худ номи онро тағйир дода буданд.
Онҳое, ки бори аввал дар бораи Самарқанд маълумот додаанд, узви лашкари Искандар буданд. Дар қатори онҳо Птоломей — писари ашрофи макдунии Лага, Аристобул — муҳандиси ҳарбӣ ва сохтмончӣ ва инчунин муаррих Клитарх буданд. Пас аз чанд сол онҳо асарҳое навиштанд, ки дар онҳо ҷузъиёти юришҳои Искандар ва воқеаҳои марбут ба шаҳри Мароқанд тасвир ёфтаанд. Аввалин шуда дар охири асри IV то милод Клитарх дар шаҳри Искандарияи Миср дар бораи ин воқеаҳо навишт. Баъдан таълифоти ӯ бо андак тахайюлот ва афсонаҳо омехта шуда, замина барои пайдоиши асари маъруф бо номи «Романи Искандар» гардид. Ин асар, ки пур аз достонҳост, дар тӯли асрҳо дар миёни халқҳои Шарқ паҳн гашта, то замони мо расидааст. Дар солҳои 90-80 асри III то милод шоҳ Птоломей ва дар ҳамин давра Аристобул низ асарҳои худро навиштанд, ки дар онҳо низ ба Самарқанд ишора рафтааст. Маълумотҳои онҳо асосан тавассути нақлҳои баъдина, аз ҷумла тавассути муаррихон Арриан (асри II милодӣ) ва Куртсий Руф (асри I милодӣ) ба дасти мо расидаанд.
Вақте ки лашкари Искандар ба тарафи пойтахти Суғд ҳаракат мекард, пас аз убур аз кӯҳҳо ва биёбонҳо ба водии Зарафшон расид ва манзараи зебое пеши назарашон кушода шуд. Тибқи сарчашмаҳо, иқлими он давра нисбат ба замони мо намноктар буда, растаниҳои дарахтӣ дар тамоми Осиёи Миёна ва Эрон паҳн буданд. Эҳтимол меравад, ки дарёи Зарафшон дар он замон сероб буда, мисли имрӯз ба биёбон фурӯ мерафт. Юнониён онро бо дарёи Пеней муқоиса карда, ба он номи «Политимет» дода буданд, ки маънои «муътабар» ё «боэҳтиром»-ро дорад. Дар васфи водии Самарқанд, сарчашмаҳо онро серҷангал номида, боғҳо, заминҳои корам ва водиҳои зеборо дар лаби дарё зикр мекунанд. Доманакӯҳҳои шарқии қаторкӯҳи Зарафшон бо ҷангалзорҳо ва чакалакзорҳои зиёд пӯшида будаанд. Дар ин ҷо ҳатто мамнӯъгоҳи шикоре сохта шуда буд, ки девори лойин дошта, ҳайвоноти ваҳшӣ дар он ба таври сунъӣ нигоҳдорӣ мешуданд.
Мароқанд дар воҳаи калони сероб ҷойгир буд, ки обёрии онро рӯди Дарчаман таъмин мекард. Худи шаҳр бо деворҳои бузург иҳота шуда буд. Юнониён аз ҳаҷми шаҳр ба ҳайрат омада буданд. Масоҳати девори берунаи шаҳр 70 стадия (тахминан 13 км) арзёбӣ шудааст. Аз таги девор як дарё мегузашт, ки номаш дар сарчашмаҳо зикр нашудааст, вале ин обгонӣ ба муҳофизати табиӣ кумак мекард. Берун аз ин девор низ як мустаҳкамкории дигар дида мешуд, ки шояд як навъ қалъаи поёнӣ буда бошад.
Сарчашмаҳои антиқӣ тасвири муфассале аз Мароқанд медиҳанд, аммо дар таъбири онҳо муаммое низ вуҷуд дорад. Масалан, шарқшиноси маъруфи рус В.В. Бартолд менависад: «То истилои араб дар Туркистон чунин шаҳрҳои калон вуҷуд надоштанд». Ҳарчанд Афросиёб – шаҳри қадими Самарқанд — масоҳати тақрибан 6 км² доштааст, маълум аст, ки ин шаҳр дар тӯли таърих пайваста густариш ёфтааст. Дар Афросиёб чор ҳалқаи деворҳои муҳофизатӣ пайдо шудаанд, ки ба марҳилаҳои гуногуни инкишофи шаҳр мансубанд. Ба эҳтимоли зиёд, дар асри IV милодӣ Самарқанд назар ба давраи пеш аз ҳуҷуми муғулҳо ду маротиба бузургтар буда, ин нишондиҳандаҳо шояд муболиға набошанд. Аммо эҳтимол меравад, ки муаллифони антиқӣ бо муболиға сухан гуфтаанд.
Пажӯҳишгарон дар бораи шакли шаҳр дар даврони қадим назарияҳои гуногун пешниҳод кардаанд. Яке аз назарияҳо чунин аст, ки шаҳр аз деворҳои ғафси хиштӣ иҳота шуда буд ва дар дохили ин деворҳо долонҳое ҷой доштанд, ки аҳолӣ дар онҳо зиндагӣ мекард. Боқимондаи ҳудуд барои чаронидани ҳайвонот ё истифодаи кишоварзӣ истифода мешуд. Аммо бо кашфи таҳқиқоти бостоншиносӣ дар Афросиёб, ки қабатҳои кишоварзиро дар тамоми шаҳр нишон доданд, ин назария зери суол рафт.
Абу Тоҳир Хоҷа Самарқандӣ-муаррихи маъруфи асри XIX, дар китоби худ «Самария», ки ба форсӣ таълиф шудааст, панҷ ривояти пайдоиши номи Самарқандро меорад:
1. Аввалин ривоят: Тибқи китоби таърихии «Бурҳони қотеъ», шахсе бо номи Самар дар минтақа иқомат дошт ва дар он ҷо шаҳраке таъсис дод. Минбаъд шаҳр ба шарафи ӯ Самарқанд ном гирифт.
2. Ривояти дуюм: Тибқи «Масолик-ул-мамолик», шахсе бо номи Самар Боқир аз Фарғона ба шаҳр ҳамла оварда, бо кофтани девор вориди он шуд. Пас аз ин шаҳр ба номи Самар Қоздӣ маъруф шуд, ки дар забони туркӣ ба маънои «кофтан» аст.
3. Ривояти сеюм: Ба гуфтаи «Таърихи Табарӣ», хони Самар бо лашкари худ омада, шаҳрак таъсис дод. Қабилаи турки Қандӣ ба он ҷо кӯчида, пас аз истилои арабҳо шаҳр Самарқанд ном гирифт.
4. Ривояти чорум: Тибқи китоби «Ҳафтиқлим», як ҳокими Яманӣ бо номи Самар деворҳои шаҳрро тахриб кард ва пас аз омадани арабҳо он Самарқанд номида шуд.
5. Ривояти панҷум: Дар минтақа чашмае бо номи Самар мавҷуд буд. Одамон дар атрофи он маскан гирифта, шаҳре бо номи «Самарқанд» — яъне «шаҳри чашма» — таъсис доданд.
Самарқанд яке аз қадимтарин шаҳрҳои ҷаҳон ба шумор рафта, дар асри VIII то милод таъсис ёфтааст. Он ҳамсоли Рум ва Нанҷинг буда, дар ҳамин давра аввалин Бозиҳои олимпӣ дар Юнони Қадим оғоз ёфтаанд. Дар ҳамин давра алифбои юнонӣ дар заминаи хатти финикӣ ба вуҷуд омадааст.
Дар асри аввали таърихии худ, Самарқанд пойтахти давлати қадимии Суғд буд, ки дар китоби муқаддаси Авесто низ ба он ишора шудааст. Дар навиштаҳои муаррихони юнонӣ ва румӣ он бо номи Мараканда зикр шудааст — номе, ки дар асарҳои Қвинт Куртий Руфус, Арриан, Страбон ва дигар муаррихон, ки аз юриши Искандари Мақдунӣ дар соли 329 то милод хабар додаанд, дида мешавад.
Яке аз воқеаҳои муҳими он давра — ҷанги дарёии Политимет дар наздикии Самарқанд аст. Дар ин ҷо Спитамен аввалин шуда тавонист лашкари фармондеҳони Искандар — Менедем, Каран ва Андромахро шикаст диҳад. Ба шарофати раҳбарии Сипитамен ва кумаки кӯчманчиён шуриши онҳо ба юнониён хатар эҷод кард.
Дар асрҳои IV-V Самарқанд таҳти ҳукмронии хиёниён ва кидориён қарор дошт. Дар асри VI онро эфталитҳо забт намуда, ба империяи худ, ки Бохтарро низ дар бар мегирифт, ҳамроҳ карданд. Аз соли 567 то 658 Самарқанд, ки маркази Суғд буд, тобеъи Хоқонияти Турки Ғарбӣ гардид.
Дар давраи ҳукмронии Когон Тон-Ябғу (618-630), духтари ӯ ба ҳокими Самарқанд ба шавҳар дода шуд, ки нишонаи робитаҳои оилавӣ ва сиёсӣ буд. Дар Панҷакенти наздики Самарқанд, дар охири асри VII ва ибтидои асри VIII, Чур Билге-ҳокими туркнажод ҳукмронӣ мекард. Ба гуфтаи муаррихи асри XII — Наҷмуддин Абуҳафси Насафӣ, Иҷшиди Гураки Суғд низ решаҳои туркӣ доштааст.
Туркҳои Самарқанд пайрави боварҳои этникии хеш буданд, ки аз маросими дафни онҳо бо асп маълум мешавад. Дар охири асри VI — миёнаи асри VII, кафтанҳои туркӣ дар Суғд паҳн гардиданд, ки ин дар расмҳои девории Афросиёб мушоҳида мешавад. Ин давра-давраи ҳамгироии босуръати туркҳо ва суғдиён буд.
Бино ба шартномаи никоҳ аз 27 апрели соли 711 байни турки Уттегин ва духтари суғдӣ, ақди никоҳ сабт шудааст. Дар расмҳои девори ғарбии Афросиёб, ки ба асри VII мансубанд, намояндагони туркӣ дар шумори зиёд тасвир ёфтаанд.
Носиров Хол — муаллими калони кафедраи таърихи Донишгоҳи давлатии Кӯлоб ба номи Абуабуллоҳи Рудакӣ
Лоиқов Ҷаҳонгир — ассистенти кафедра